Rydym wrthi’n diweddaru ein gwefan ar hyn o bryd – fel rhan o hyn rydym yn ailadeiladu ein gwefan Gymraeg, dros dro dim ond cynnwys cyfyngedig sydd ar gael yn y Gymraeg. Ymddiheuriadau am yr anghyfleustra.
Ymwelodd Steve Witherden, Aelod Seneddol dros Sir Drefaldwyn a Glyndŵr, a Chanolfan y Dechnoleg Amgen (CyDA) heddiw i ddysgu mwy am waith yr elusen yn rhannu datrysiadau i’r argyfwng hinsawdd a bioamrywiaeth a phrosiect ailddatblygu uchelgeisiol CyDA, ‘Cynefin: Calon Werdd Cymru’ – menter blaenllaw o fewn Bargen Dwf Canolbarth Cymru sydd â’r nod o hybu sgiliau gwyrdd, arloesedd a chynaliadwyedd ar draws y rhanbarth.
Roedd yn bleser croesawu Mr Witherden i CyDA a dysgu am ei gysylltiad hir dymor â’r elusen. Roedd ei dad yn arloeswr cynnar CyDA a symudodd i’r safle ar ddechrau’r 1970au.
Yn ystod yr ymweliad, clywodd Mr Witherden am sut bydd y prosiect Cynefin yn creu profiad o gynaliadwyedd o’r radd flaenaf i ymwelwyr ochr yn ochr â chyfleusterau newydd ar gyfer addysg ôl-raddedig, hyfforddiant proffesiynol, a datblygu sgiliau hanfodol. Nod y cynlluniau hyn yw gosod Canolbarth Cymru fel arweinydd mewn arloesedd carbon isel, gan helpu cymunedau a busnesau i addasu i heriau hinsoddol wrth greu swyddi o ansawdd uchel yn yr economi werdd.
Dyma Cyd-Brif Swyddog Gweithredol CyDA, Eileen Kinsman, hefyd yn tynnu sylw at ymgyrch yr ASDC yr ‘Association for Science and Discovery Centres’ – ‘Science Centres for Our Future’, sy’n galw am fynediad tecach i gyllid ar gyfer canolfannau gwyddoniaeth a darganfod ledled y DU. Mae’r canolfannau hyn yn chwarae rhan hanfodol mewn ysbrydoli pobl o bob oed i ymgysylltu â gwyddoniaeth, technoleg ac arloesedd – ond maent yn parhau i fod wedi’u heithrio o lawer o ffrydiau cyllido’r llywodraeth sydd ar gael i sefydliadau diwylliannol tebyg.
Dywedodd Eileen Kinsman, Cyd Brif Swyddog Gweithredo CyDA:
“Mae canolfannau fel CyDA yn hanfodol ar gyfer ysbrydoli gweithrediad a datblygu’r sgiliau sydd eu hangen ar gyfer dyfodol di-garbon. Drwy fuddsoddi mewn ysbrydoliaeth ac arloesedd, gallwn ddarparu manteision gwirioneddol i gymunedau, yr economi a’r amgylchedd. Roedd yn bleser rhannu’r weledigaeth hon gyda Steve Witherden AS ac archwilio sut y gallwn gydweithio i’w weithredu.”
Roedd yr ymweliad hefyd yn gyfle i drafod sut mae gwaith CyDA yn cyd-fynd ag uchelgeisiau ehangach Bargen Dwf Canolbarth Cymru a phwysigrwydd cefnogaeth barhaus y Llywodraeth i sicrhau llwyddiant y prosiect.
Dywedodd yr AS Steve Witherden:
“Roeddwn wrth fy modd i fod yn ôl yng Nghanolfan y Dechnoleg Amgen eto.
“Ni allaf bwysleisio dyfnder fy nghysylltiad â’r lle anhygoel hwn. Symudodd fy nhad, economydd amaethyddol, yma i fod yn aelod sefydlol yn y 70au. Dyna’r union reswm pam rwy’n Gymro ac, o ganlyniad, yn Aelod Seneddol dros Sir Drefaldwyn a Glyndŵr.
“Rwyf mor falch o gynrychioli ardal sy’n cynnal un o’r sefydliadau mwyaf blaengar – bob amser ar flaen y gad – yng Nghymru. Wrth gynnig cymwysterau a chyrsiau hefyd, dyma’r peth agosaf sydd gan yr etholaeth at brifysgol.
“Mae angen i’n rhywogaeth ddysgu parchu’r byd naturiol. I’r diben hwnnw, mae Canolfan y Dechnoleg Amgen yn parhau i arwain y ffordd. Mae o werth enfawr i’r etholaeth, y rhanbarth, a’r byd.”
Mae CyDA yn elusen addysgol amgylcheddol gofrestredig ac mae’n parhau i fod yn niwtral o ran pleidiau gwleidyddol.
Am ragor o wybodaeth am waith CyDA a’r prosiect Cynefin, ewch i: cy.cat.org.uk/
Mae’r ymchwilydd PhD Bethan John yn gwahodd ffermwyr ledled Gorllewin Cymru i gymryd rhan mewn prosiect ymchwil wedi’i arwain gan y gymuned sy’n mynd i’r afael â’r heriau cymhleth sy’n wynebu cymunedau gwledig heddiw – o ansicrwydd economaidd a diogelwch bwyd i newid hinsawdd.
Trwy weithdai creu ffilmiau ac adrodd straeon yn greadigol, nod Bethan yw dod â ffermwyr ac amgylcheddwyr ynghyd i rannu profiadau bywyd a chyd-greu atebion sy’n adlewyrchu gwirionedd ffermio mewn cyfnod o argyfyngau sy’n gorgyffwrdd.
Wrth gynnal y gweithdai, nod Bethan yw creu lle ac amser i archwilio amrywiaeth o safbwyntiau a phrofiadau, gan adeiladu ar dir cyffredin a datrys problemau ar y cyd.
Canlyniad y prosiect fydd ffilm neu gyfres o ffilmiau wedi’i chyd-greu gan y gymuned, bydd yn giplun o leisiau a gweledigaethau ffermwyr ac amgylcheddwyr, yn sgil y naws, cyfoeth a chymhlethdod, sy’n perthyn i brofiadau bywyd go iawn.
Mynd i’r afael â Gydnerthedd Gwledig drwy Gydweithredu
Bydd y prosiect yn defnyddio dulliau creadigol a chyd-gynhyrchiol i ddwyn cipolwg o’r materion sydd fwyaf perthnasol i’r cyfranogwyr, gyda’r nod o greu effaith polisi.
Bydd elfen gydweithredol y prosiect hwn yn dechrau’r hydref lenni, pan fydd Bethan yn cynnal cyfres o weithdai adrodd straeon a chreu ffilmiau gyda ffermwyr yn Sir Gaerfyrddin, Sir Benfro a Cheredigion.
Adrodd Straeon a Chreu Ffilmiau: Twls er Newid
Mae cyfoeth o ymchwil academaidd sy’n cyfleu pwysigrwydd adrodd straeon a mynegiant creadigol fel ffyrdd o fyfyrio ar faterion cymhleth a helpu datrys problemau byd go iawn.
Mae Dr Cathy Cole, Uwch Ddarlithydd a goruchwyliwr prosiect CyDA yn dweud: “gall adrodd straeon ar y cyd weithredu fel pont i alluogi atebion cydweithredol i ddod i’r amlwg. Gall hyn fod yn arbennig o bwysig yng nghyd-destun ffermio, ble mae naratifau’r cyfryngau yn aml yn ddadunol. Mae cyfranogwyr yn yr astudiaeth hon yn poeni’n fawr am y tir, ac mae hyn yn dir cyffredin pwerus.”
Bydd y gweithdai adrodd straeon a gwneud ffilmiau yn cynnwys grŵp bach a byddant yn cael eu hwyluso yn y Gymraeg a’r Saesneg. Bydd y grŵp yn cael ei arwain trwy amrywiaeth o weithgareddau er mwyn cynhyrchu syniadau a thrafodaethau, tra’n darparu hyfforddiant mewn sgiliau adrodd straeon a gwneud ffilmiau. Nid oes angen profiad blaenorol oherwydd bydd cyfranogwyr yn derbyn hyfforddiant lawn yn ystod y gweithdai.
Y set gyntaf o weithdai fydd:
Neuadd Bentref Bancyfelin, dydd Mercher 1af Hydref 2025, 5.30-8.30yp
Neuadd Farchnad Crymych, dydd Iau 2il Hydref 2025, 5.30-8.30yp
Mae manteision ymuno â’r gweithdai yn cynnwys:
Hyfforddiant am ddim mewn gwneud ffilmiau fel y gallwch chi adrodd eich stori
Cyfle i gwrdd â ffermwyr eraill i drafod syniadau
Lle ac amser i rannu eich barn, gwybodaeth a phrofiadau ar faterion sy’n bwysig i chi
Mae Bethan yn chwilio am bobl o gefndiroedd ffermio i gymryd rhan yn y gweithdai ac mae’n casglu diddordeb trwy’r ffurflen fer ar lein yma.
A’i wreiddiau yng Nghefn Gwlad Cymru
Fe dyfodd Bethan fyny mewn cymuned ffermio wledig ger Caerfyrddin, ac mae hi eisoes yn byw yng Ngogledd Sir Benfro. Mae hi wedi treulio ei gyrfa yn cofnodi straeon cymunedau gan archwilio’r materion cymdeithasol, diwylliannol, economaidd a gwleidyddol cymhleth y maent yn eu hwynebu wrth lywio ac addasu i’r argyfwng hinsawdd ac ecolegol. Mae ganddi ddiddordeb yn y ffordd y gall gwybodaeth gymunedol a gweithredu ar lawr gwlad ysgogi newid.
“Mae cyfoeth o arbenigedd i’w gael yn y cymunedau gwledig rwy’n byw ynddynt. Un o amcanion y prosiect hwn yw casglu a gwerthfawrogi’r wybodaeth yma, gan archwilio amrywiaeth o safbwyntiau a phrofiadau bywyd i weld os ddaw datrysiadau i’r amlwg” eglura Bethan.
Hyd yn hyn, mae hi wedi cwblhau cyfres o gyfweliadau gyda ffermwyr ac amgylcheddwyr i archwilio cyfleoedd, heriau a thensiynau, yn enwedig mewn perthynas â’r Cynllun Ffermio Cynaliadwy (SFS).
Rhoddodd y cyfweliadau gyfle i gyfranogwyr rannu eu barn ar y materion yn ddienw ac mewn lleoliad preifat un-i-un. Mae’r themâu a ddaeth i’r amlwg o’r cyfweliadau yn llywio datblygiad gwaith grŵp y gweithdai ac maent yn rhan o fodd aml-ddull y prosiect, gyda’r pwrpas o ddefnyddio triongliant i gryfhau dilysrwydd honiadau ac i oresgyn gwendidau trwy beidio dibynnu ar un dull.
Os hoffech gymryd rhan yn y prosiect ond methu dod i’r gweithdai, cysylltwch â Bethan (e-bost bsj3@aber.ac.uk neu ffoniwch 07495999579) i drafod opsiynau eraill a fyddai’n addas i chi.
Dysgwch fwy am Ysgol Raddedig CyDA
Mae Ysgol Raddedig CyDA yn un o’r prif ddarparwyr addysg ôl-raddedig mewn cynaliadwyedd ac mae’n cynnig nifer o gyrsiau lefel Meistr sy’n caniatáu i fyfyrwyr ennill y wybodaeth, ysbrydoliaeth a’r rhwydweithiau i wneud gwahaniaeth gwirioneddol.
Dysgwch fwy am astudio cwrs ôl-raddedig yn CyDA drwy ymuno â diwrnod agored neu cysylltwch â’n Tîm Derbyniadau drwy e-bostio study@cat.org.uk neu ffonio 01654 70597.
Er mwyn defnyddio ynni adnewyddadwy lleol yn lle tanwydd ffosil, mae angen i gymunedau gael y wybodaeth, y sgiliau a’r offerynnau cywir. Mae graddedig CyDA, Anna Hartley, yn cyflwyno CELESTE, system newydd sy’n galluogi unrhyw un i archwilio’r potensial ar gyfer prosiectau ynni adnewyddadwy yn eu hardal leol.
Cydnabyddir yn eang bod yn rhaid disodli tanwydd ffosil gydag ynni adnewyddadwy gymaint ag y bo modd, er mwyn cyflawni nodau carbon net sero byd-eang a lleddfu effeithiau gwaethaf newid hinsawdd. Er ein bod yn clywed gryn dipyn am ffermydd gwynt a solar mawr sydd wedi costio miliynau o ddoleri ac sy’n eiddo i wladwriaethau a chorfforaethau, nodwyd bod cymunedau ynni adnewyddadwy (RECs) ar raddfa fach, lle y mae dinasyddion yn dod ynghyd i gynhyrchu, cyfnewid a defnyddio ynni adnewyddadwy, yn elfen allweddol yn y pontio hwn.
Nid oes dau REC yn union yr un fath, ond mae’r UE yn eu disgrifio fel endidau cyfreithiol sy’n cyfuno nodau economaidd anfasnachol gyda nodau cymunedol amgylcheddol a chymdeithasol. Maent yn rhannu gweithgarwch llywodraethu agored a gwirfoddol, cyd-berchnogaeth a rheolaeth gan aelodau (sy’n ddefnyddwyr hefyd), ac mae creu buddion cymdeithasol ac amgylcheddol yn hytrach nag elw ariannol yn brif ddiben iddynt.
Onid yw hyn yn swnio’n wych? Ond yn Ffrainc, lle’r wyf yn byw, nid yw RECs yn rhywbeth y mae pobl yn ymwybodol iawn ohonynt nac yn rhywbeth y mae pobl yn eu deall. Beth pe bai rhaglen yn bodoli a fyddai’n gallu cyflymu datblygiad RECs wrth godi ymwybyddiaeth o systemau ynni yn ehangach? Ystyriais y cwestiwn hwn yn ystod fy nghyfnod yn ysgrifennu’r traethawd estynedig ar gyfer fy nghwrs MSc Cynaliadwyedd mewn Darparu Ynni a Rheoli’r Galw yn CyDA.
Pontio’r bwlch o ran gwybodaeth
Nid yw asesu safle o ran ei addasrwydd ar gyfer prosiect ynni adnewyddadwy yn rhywbeth cymhleth iawn, ond mae’n gofyn am rywfaint o wybodaeth arbenigol. Os ydym yn dymuno gweld miloedd o gymunedau bychain ar draws y byd yn dechrau eu hadeiladu, mae’n ymddangos yn amlwg y dylai fod mwy o offerynnau ar gael sy’n gallu darparu hyn.
Trwy ddwyn ynghyd amrediad o setiau data ar-lein sydd ar gael, roeddwn yn teimlo’n siŵr y gallwn greu rhaglen wedi’i chynllunio ar gyfer defnyddwyr nad ydynt yn arbenigwyr, y byddai’n cynnal asesiadau dichonolrwydd wedi’u symleiddio ar gyfer RECs. Dim ond lleoliad daearyddol y defnyddwyr ddylai fod yn ofynnol ar gyfer hyn, ynghyd â’u parodrwydd i ymgysylltu â rhywfaint o waith ystyried ynni yn y dyfodol er mwyn gweithredu.
Manteisio ar offerynnau digidol
Wrth i’r gwaith ymchwil symud yn ei flaen, deuthum yn fwy argyhoeddedig bod offeryn o’r fath yn angenrheidiol ac yn ddefnyddiol. Mae bron yr holl waith ymchwil a thrafodaeth ynghylch RECs yn canolbwyntio ar eu dimensiynau technegol, economaidd a pholisi, ac ni roddir fawr iawn o sylw i gynnwys y cyhoedd yn ehangach, sef yr union bobl sy’n gyfrifol am greu a rhedeg RECs.
Yn ail, mae offerynnau digidol sy’n ymwneud â datblygu ynni adnewyddadwy yn rhai ar gyfer defnyddwyr arbenigol ar y cyfan, mae eu cwmpas yn gyfyngedig iawn, ac mae manteisio arnynt yn aml yn broses ddrud.
Erbyn i gyfnod fy nhraethawd estynedig ddod i ben, roeddwn wedi creu rhaglen brototeip o’r enw System Cymorth Penderfynu CELESTE. Ystyr CELESTE yw Créons des Énergies Locales, Écologiques, Solidaires et Transformatrices Ensemble (Creu Ynni Lleol, Ecolegol, Cefnogol a Thrawsnewidiol Gyda’n Gilydd). Mae CELESTE yn gweithredu fel offeryn addysgol sy’n defnyddio cyfoeth y data sydd ar gael i’r cyhoedd, ei becynnu o’r newydd mewn ffordd ddefnyddiol, yn hytrach na datblygu systemau cymhleth newydd. Mae hefyd yn rhywbeth modwlar ac y mae modd ei ehangu, sy’n golygu mai’r dechrau yn unig yw’r hyn sydd ar gael ar hyn o bryd, ac nad oes cyfyngiad o ran niferoedd a mathau y modiwlau y byddai modd eu hychwanegu.
Y defnyddiwr sy’n gyfrifol am benderfynu gweithredu ar ôl defnyddio CELESTE, ond mawr obeithiaf y byddant o leiaf yn teimlo’n fwy gwybodus ac yn ymgysylltu’n fwy â’r sgwrs ynghylch ynni adnewyddadwy. Fel hyn, mae CELESTE yr un mor bwysig fel offeryn ymgysylltu ac addysgol ag y mae fel offeryn modelu systemau.
Sut mae CELESTE yn gweithio?
Mae gan CELESTE ryngwyneb syml ac fe’i gynlluniwyd i dywys y defnyddiwr trwy bedwar cam allweddol, yn debyg i gyfleuster cyfrifo ôl troed carbon.
1. Cychwynnwch yma: Mae’r defnyddiwr yn nodi enw eu comiwn yn Ffrainc i weld data megis poblogaeth y comiwn, cyfanswm yr ynni y mae’r comiwn wedi ei ddefnyddio yn ystod y flwyddyn ddiweddaraf sydd ar gael (2021 yn yr achos hwn), a chyfran y defnydd hwnnw sy’n cyfateb â’r sector preswyl.
2. Newid newidynnau: Yma, mae’r defnyddiwr yn dechrau dychmygu eu dyfodol o ran ynni, gan doglo gwahanol newidynnau i weld sut y mae’r rhain yn effeithio ar alw y comiwn am drydan, megis y flwyddyn (tan 2060), rhagfynegiadau poblogaeth, sefyllfaoedd newid hinsawdd, a phatrymau defnydd fel cerbydau trydan a’r defnydd o systemau aerdymheru. Mae siart bar yn dangos y galw go iawn am drydan yn erbyn y galw yn y dyfodol yn glir, yn unol â’r hyn a nodwyd gan y defnyddiwr.
3. Beth sy’n bosibl?: ar yr adeg hon, bydd y defnyddiwr yn cael dechrau dylunio system ynni newydd. Cyflwynir asesiad dichonolrwydd sylfaenol iddynt ar gyfer fferm wynt ar y tir neu PV solar yn eu comiwn. Gall y defnyddiwr doglo maint y weithfa a gweld sut y mae hyn yn effeithio ar y maint ffisegol, pa ganran o angen y comiwn am drydan y byddai hyn yn ei fodloni, y gost a’r amser ad-dalu, a’r lleihad mewn allyriadau CO2.
4. Y camau nesaf: Yn olaf, dangosir argymhellion i’r defnyddiwr ynghylch ffyrdd o leihau eu defnydd o ynni, sefydliadau lleol a chenedlaethol sy’n cefnogi RECs, ymgynghorwyr EC sy’n gallu dechrau eu cynghori ar eu taith REC, a rhestr o RECs sydd eisoes yn gweithredu yn eu hardal ddaearyddol y gallant ymweld â nhw ac ymchwilio iddynt.
Beth nesaf?
Prototeip yw CELESTE o hyd, a luniwyd yn Google Sheets ac sy’n defnyddio setiau data a lawrlwythwyd ymlaen llaw ar gyfer nifer gyfyngedig o gomiwnau. Mae nifer o’r cyfrifiadau a wneir gyda’r data yn eithaf bras, gan ddefnyddio amcangyfrifon cyffredinol pan fydd data adolygu gan gymheiriaid ac y mae modd ymddiried ynddo, ar goll. Fodd bynnag, wrth i wybodaeth well ddod ar gael, mae modd integreiddio hwn yn hawdd, gan wella ansawdd yr allbynnau.
Pwy sy’n gallu defnyddio CELESTE?
Rydw i wedi cofrestru CELESTE dan drwydded Creative Commons fel bod modd ei rannu, ei addasu a’i ailgymysgu gan unrhyw endid anfasnachol sy’n dymuno mynd ag ef ymhellach.
Er mai ystyried data ar gyfer Ffrainc yn unig y mae CELESTE ar hyn o bryd, nid oes rheswm pam na ellir ei addasu i unrhyw le yn y byd. Gallai gwledydd nodi eu rhanbarthau gweinyddol eu hunain yn lle comiwnau, cynnwys eu setiau data trydanol a phoblogaeth lleol ac addasu’r cyfrifiadau – er enghraifft ynghylch y galw nodweddiadol am drydan ar gyfer cerbyd trydan mewn blwyddyn, a chost technolegau adnewyddadwy – yn ôl y wybodaeth ddiweddaraf ar gyfer eu hardal.
Ni fydd gan ddwy wlad yr un fath o ddata yn union, felly mae’n gyffrous ystyried amrediad y modiwlau ychwanegol y byddai modd eu cynllunio a’u cynnwys yn CELESTE. Mae potensial hydrodrydanol, storio mewn batris a hyblygrwydd y grid, metrigau thermo-synwyrusrwydd, a mynediad i grantiau a chymorthdaliadau lleol yn llond dwrn o’r modiwlau y byddai modd eu hychwanegu, o gael y mynediad i’r data cywir ac wrth i’r bobl gywir ymgymryd â’r gwaith.
At hynny, byddai modd i RECs presennol ddefnyddio CELESTE i weld sut y byddai eu gweithfeydd yn perfformio mewn gwahanol hinsawdd, amodau amserol ac ymddygiadol, neu gan ysgolion a sefydliadau fel offeryn addysgol er mwyn gwella dealltwriaeth o’r pwnc.
Mae Anna Hartley yn awdur o Awstralia sydd wedi byw ym Mharis a Beijing er 2011. Cyhoeddwyd ei gwaith yn The Washington Post, France 24, Forbes Travel Guide, The Houston Chronicle, The New Zealand Herald, The Vancouver Sun, the Beijinger, a Chylchgrawn Babbel. Graddiodd o gwrs Cynaliadwyedd mewn Darpariaeth Ynni a Rheoli’r Galw CyDA yn 2024.
Yn ystod eu blwyddyn olaf yn astudio’r cwrs Meistr mewn Cynaliadwyedd yn CyDA, mae myfyrwyr yn archwilio pwnc perthnasol yn fanwl trwy gwblhau traethawd estynedig terfynol. Mae hyn yn cynnwys cynllunio, ymchwilio a chyflwyno darn o waith ymchwil estynedig ac a luniwyd yn annibynnol yn eu maes astudio. Mae yr un mor bwysig bod y traethawd estynedig yn galluogi myfyrwyr i arddangos y sgiliau meddwl beirniadol, casglu data a dadansoddi y maent wedi eu datblygu trwy gydol eu gradd.
Mae’r traethawd estynedig yn datblygu’r wybodaeth bresennol sy’n bodoli ac mae rhai traethodau estynedig yn mynd ymlaen i gael eu cyhoeddi mewn cyfnodolion gwyddonol neu’n dod yn sylfaen ar gyfer gwaith ymchwil pellach. Mae myfyrwyr wedi defnyddio’r traethawd estynedig i archwilio hyfywedd syniad busnes neu gynnyrch sy’n cael effaith gadarnhaol hefyd.
Mae gweithdai Labordy Arloesi CyDA ar gyfer prosiect LPIP Cymru Wledig yn dwyn cyfranddeiliaid ynghyd o’r sector Garddwriaeth yng Nghymru i archwilio sut y gallant gydweithio er mwyn sicrhau dyfodol mwy cynaliadwy.
Yn dilyn gweithdai Labordy Arloesi cyntaf CyDA ar gyfer prosiect LPIP Cymru Wledig, a oedd wedi dwyn ynghyd rhanddeiliaid i archwilio’r heriau a’r cyfleoedd y mae’r sector garddwriaeth yn eu hwynebu yng Nghymru, mae tîm y prosiect wedi bod yn ystyried y data a’r ddirnadaeth a gasglwyd.
Bellach, mae’r canfyddiadau hyn yn siapio cam nesaf y prosiect: cyd-gynllunio ymyriadau ymarferol ac y mae modd eu profi a’u treialu mewn lleoliadau go iawn.
Mae’r tîm wedi bod yn cynnal dadansoddiad systemau, gan ystyried y perthnasoedd rhwng gwahanol rannau o’r system er mwyn nodi lle y gwelir egni i’w ddatblygu, a lle y gallai heriau parhaus fod yn dal pethau yn ôl. Mae’r ddirnadaeth hon yn helpu i amlygu meysydd posibl ar gyfer ymyrraeth, ac maent yn cyfrannu at y gwaith o gynllunio’r ail weithdy.
Cydweithio i ddatblygu datrysiadau
Dyma’r ail weithdy yn cymryd lle ar 30 o Fehefin yng Ngardd Fotaneg Genedlaethol Cymru. Fe fynychodd 30 o gyfranogwyr, gan gynnwys y mwyafrif o’r rheini a ymunodd yn y sesiwn gyntaf, yng nghyd a nifer o gyfranwyr newydd.
Y nod yw cyd-greu pump neu chwech syniad ymyrraeth craidd. Caiff y rhain eu harchwilio a chynhelir pleidlais amdanynt er mwyn canfod lle y gwelir y brwdfrydedd mwyaf a’r potensial mwyaf i gael effaith. Er na wneir unrhyw benderfyniadau terfynol ar yr adeg hon, bydd y gweithdy yn arwain at restr fer o syniadau a ddatblygwyd yn dda, y bydd modd eu symud ymlaen i’w profi ymhellach.
Gweithredu datrysiadau mewn ffordd iteraidd
Nid ymarfer damcaniaethol yn unig yw hwn. Mae’r prosiect wedi sicrhau £30,000 er mwyn treialu un o’r ymyriadau neu fwy dros gyfnod o 12 mis, o hydref 2025 i hydref 2026. Bydd rheolwyr arloesi ym Mhrifysgol Aberystwyth yn goruchwylio’r cam hwn, gan gynorthwyo gyda’r gwaith o brofi ac ailadrodd y syniadau a ddewiswyd ar lawr gwlad.
Mewn systemau cymhleth, nid yw hi wastad yn bosibl rhagweld canlyniadau ymyriad ymlaen llaw. Dyna pam bod y cam hwn yn canolbwyntio ar arbrofi – rhoi cynnig ar bethau, monitro sut y maent yn gweithio, a’u haddasu yn ôl yr angen. Y nod yw dysgu’r hyn sy’n gweithio mewn gwirionedd a defnyddio’r hyn a ddysgwyd i gyfrannu at weithredu yn y dyfodol.
Cyn eu gweithredu, caiff y syniadau yn y rhestr fer eu hadolygu gan banel her, a fydd yn helpu i sicrhau bod y cyllid yn cael ei gyfeirio at yr ymyriad sydd â’r potensial mwyaf i gael effaith gadarnhaol.
Rôl CyDA
Er nad yw rôl CyDA yn y cam gweithredu wedi cael ei gadarnhau eto, mae’n debygol y bydd y tîm yn parhau i gyflawni rôl trosolwg wrth i’r prosiect symud yn ei flaen.
Mae cam nesaf Labordy Arloesi LPIP yn cynrychioli cam ymlaen arwyddocaol – o ddeall y system i gynllunio a phrofi datrysiadau mewn ffordd weithredol. Edrychwn ymlaen i rannu mwy o ddiweddariadau wrth i’r gwaith barhau.
A oes modd i wyddor cymhlethdod ein helpu i ddeall sut i gydweithio er mwyn creu byd tecach a mwy cynaliadwy? Mae Jean Boulton, sy’n awdur ac a fydd yn siarad yng Nghynhadledd CyDA, yn archwilio…
Mae ein cymunedau yn cael eu siapio’n gynyddol gan rymoedd byd-eang – o bandemigau a newid hinsawdd i wrthdaro geo-wleidyddol, gwahaniaethu ac effeithiau pellgyrhaeddol polisïau economaidd neoryddfrydol. Mae rhai o’r heriau hyn – megis dylanwad y rhyngrwyd, y cynnydd yn nifer y digwyddiadau tywydd eithafol, a lledaeniad cyflym clefydau – yn rhai o natur gwirioneddol byd-eang. Efallai bod eraill, megis effaith y rhyfel yn Wcráin ar argaeledd gwenith, neu effaith y gwrthdaro yn y Dwyrain Canol ar Gamlas Suez, wedi’u hymwreiddio mewn rhanbarthau penodol, ond eto, maent yn effeithio ar y byd cyfan.
Mae’r argyfyngau a’r amodau byd-eang hyn yn siapio ac yn cymhlethu polisïau llywodraethau cenedlaethol hefyd – mewn perthynas â thwf, trethi, democratiaeth, blaenoriaethau gwario; maent hefyd yn effeithio ar ymatebion y sector corfforaethol.
Ond er hyn, i nifer ohonom, y man lle’r ydym yn teimlo y gallwn wneud gwahaniaeth yw yn ein cymunedau lleol, lle’r ydym yn byw.
Meddwl am Gymhlethdod mewn Byd Cymhleth
Mae Jean Boulton, cyfrannwr rheolaidd yn CyDA ac arbenigwr blaenllaw mewn gwyddor cymhlethdod, yn archwilio’r cwestiynau hyn. Daeth gwyddor cymhlethdod i’r amlwg yn ystod y ganrif ddiwethaf, o waith ffisegwyr a biolegwyr sy’n ceisio deall sut y mae systemau byw – o organebau i ecosystemau – yn ymddangos, yn sefydlogi, ac weithiau yn colli rheolaeth. Mae hefyd yn helpu i esbonio sut y gall systemau sy’n cael eu rheoli gan rymoedd pwerus golli amrywiaeth, mynd yn anystwyth, a wynebu chwalfa.
Nid yw’r ddirnadaeth hon yn berthnasol i’r byd naturiol yn unig, ond i’n systemau cymdeithasol hefyd. Mae’n amlygu pwysigrwydd cysylltiad, perthynas, a chynwysoldeb wrth feithrin cydnerthedd. Nid yw sefydlogrwydd, yn y safbwynt hwn, yn ymwneud â rheolaeth neu gynllunio o’r brig i lawr – mae’n ddynamig ac yn esblygu’n gyson.
Archwilio Diogelwch Bwyd yn CyDA
Yn ddiweddar, bu Jean yn gweithio gyda grŵp o fyfyrwyr yn CyDA i archwilio diogelwch bwyd. Yn gyntaf, bu’r myfyrwyr yn trafod byd-olwg cymhlethdod. Aeth Jean ymlaen i’w cyflwyno i ddull er mwyn cysylltu’r byd-eang a’r lleol ac archwilio’r ffordd y mae’r gorffennol yn siapio’r presennol a’r ffordd y mae’r presennol yn siapio’r dyfodol, er mwyn nodi ffactorau allweddol a datblygu atebion creadigol.
Coleddu Cymhlethdod mewn Bywyd Bob Dydd
Felly, beth mae coleddu cymhlethdod yn ein bywydau bob dydd yn ei olygu? Yn gyntaf, mae angen i ni ofyn: beth yw’r patrymau sefydlog yr ydym yn eu gweld o’n cwmpas – mewn diwylliant, perthnasoedd, a ffyrdd o weithio? Sut mae’r patrymau hyn wedi datblygu, a pha mor sefydlog y maent yn ymddangos?
Ar yr un pryd, mae angen i ni fod yn effro i arwyddion newid – y “sbrigau newydd” neu “graciau yn y ffabrig” sy’n awgrymu trawsnewid neu hyd yn oed chwalfa. Mae coleddu cymhlethdod yn golygu dal paradocs: adnabod yr hyn ydyw, gan synhwyro’r hyn y mae’n datblygu i fod hefyd. Mae athroniaeth Taoaeth yn sôn am fod yn ystyriol o “ddechrau’r dechrau” – gan sylwi ar newidiadau cynnil a phosibiliadau sy’n dod i’r amlwg.
Nid yw deall y presennol – hyd yn oed yn ei natur systemig, rhyng-gysylltiedig – yn ddigon. Rhaid i ni roi sylw i’r “mân fanylion” hefyd, fel y nododd William Blake. Mae angen i ni sylwi ar yr hyn sy’n newydd, yr hyn sy’n dirywio, yr hyn sy’n bosibl, a’r annisgwyl.
Cyd-gerdded y Llwybr
Yn ei llyfr, The Dao of Complexity, mae Jean yn archwilio’r cyseinedd rhwng gwyddor cymhlethdod a chosmoleg Taoaeth, a ddaeth i’r amlwg yn y bumed ganrif Cyn yr Oes Gyffredin yn Tsieina. Syniad canolog yw bod “y llwybr yn cael ei greu trwy gerdded” – rydym yn cyd-greu’r dyfodol hwn trwy ein gweithredoedd a’n bwriadau ar y cyd. Nid oes un ffordd gywir ymlaen. Caiff y dyfodol ei siapio gan yr hyn y byddwn yn ei ddewis a’r hyn a wnawn.
Os ydym yn dymuno cael dyfodol cydnerth ar y blaned hon sy’n hynod o ryng-gysylltiedig, rhaid i ni weithredu gan ystyried y cyfan – gyda gofal ar gyfer ein gilydd, ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol, ac ar gyfer y Ddaear.
Yn ystod y cyfnod hwn o begynu, anghydraddoldeb cynyddol, a lle y mae’r hinsawdd yn chwalu yn cyflymu, a system economaidd sy’n seiliedig ar unigoliaeth, nid yw’r negeseuon hyn fyth wedi bod yn fwy perthnasol.
Gweithredu ar y Raddfa Briodol
Nid oedd E.F. Schumacher yn dymuno galw ei lyfr yn Small is Beautiful – roedd yn well ganddo ef ‘Work at the Appropriate Scale’. Er nad yw mor gofiadwy efallai, mae’n adlewyrchiad mwy cywir o’r her yr ydym yn ei hwynebu efallai.
Rhaid i ni ofyn:
Sut allwn ni weithredu’n lleol gan gadw’r elfen ranbarthol a’r byd-eang mewn cof?
Sut allwn ni ddefnyddio ein grym lleol i ddylanwadu i fyny a chreu undod ar draws cymunedau?
Sut ydym yn sicrhau cydnerthedd a charennydd, gan ddiogelu natur unigryw ein hadnoddau lleol mewn byd lle y gwelir breuder ac anrhefn cynyddol?
Mae’r rhain yn gwestiynau y mae’n rhaid i ni barhau i’w harchwilio gyda’n gilydd.
Awdur
Mae Jean Boulton yn wyddonydd cymhlethdod, yn awdur, yn academydd ac yn Gymrawd Sefydliad Schumacher. Mae hi’n siaradwr gwadd yng Nghynhadledd CyDA.
Mae Jonathon Porritt yn awdur blaenllaw ac yn ymgyrchydd arweiniol dros ddatblygiad cynaliadwy. Ers dros bum degawd, mae wedi darparu arweiniad strategol i’r ‘mawr a’r da’, gan barhau i gymryd rhan weithredol mewn gwleidyddiaeth werdd a llawer o ymgyrchoedd gwahanol. Yn y blog hwn, mae’n rhannu darn o’i lyfr sydd ar ddod.
Love, Anger & Betrayal
Ym mis Gorffennaf eleni, bydd yn cyhoeddi ei lyfr diweddaraf, ‘Love, Anger & Betrayal’, wedi’i gyd-awduro gyda 26 o ymgyrchwyr ifanc angerddol.
Mae Jonathon wedi ymrwymo’n frwd tuag at rymuso’r genhedlaeth nesaf, ac mae’n hyrwyddo lleisiau a gweithredoedd pobl ifanc wrth iddynt wynebu dyfodol sydd wedi’i lunio gan yr argyfwng deuol o newid hinsawdd a cholled bioamrywiaeth.
Mae ‘Love, Anger & Betrayal’ yn alwad glir am gyfiawnder hinsawdd sy’n pontio’r cenedlaethau ac yn sialens feiddgar i amgylcheddaeth brif ffrwd, yn ogystal ag archwiliad personol o straeon a chymhelliant y rheini a’i henwir gan rai fel ymgyrchwyr ‘radicalaidd.’
Rydym wrth ein bodd yn cyhoeddi y bydd Jonathon, ynghyd ag un o’i gyd-awduron ifanc ysbrydoledig, yn ymuno â ni fel siaradwyr gwadd yng Nghynhadledd Flynyddol CyDA, eleni, ym mis Awst. Peidiwch â cholli’r cyfle unigryw hwn i glywed gan ddwy genhedlaeth o arweinwyr hinsawdd sydd ar flaen y gad ar gyfer y symundiad dros ddyfodol cynaliadwy. Mae’n anrhydedd i ni gynnig rhagolwg byr cyffrous o’r llyfr yma.
Detholiad
“A word about the title of this book. Before opting for ‘Love, Anger & Betrayal’, my favourite working title was ‘For the Love of God, Pay Attention!’ – as a rather blunt way of capturing the incomprehension felt by these young campaigners as we hurtle towards a world ravaged by climate breakdown. Yet so few people really seem to care. Because of that, there’s an undeniable element of desperation in the choices they make about campaigning tactics, in a world where the old model of political engagement has gone and ‘spectacle beats argument every time’. As Chris Hayes puts it in his excellent book, The Sirens’ Call: How Attention Became the World’s Most Endangered Resource
Working with young activists has forced me to confront the full extent of today’s ongoing intergenerational injustice – in effect, the whole notion of Intergenerational Justice has been turned on its head. Instead of older generations doing everything they can to ensure a better, more secure future for all those who come after them, today’s younger generation finds itself doing a lot of the heavy lifting to secure a still liveable future not just for themselves, but for their parents and grandparents.
Which is why I hope, almost against all hope, at this very late stage, that all those parents, grandparents and citizens deeply concerned about the future, will find their own way of stepping up – moving from concern to action. When Martin Luther King said that ‘the arc of the moral universe is long, but it bends towards justice’, he sure as hell didn’t mean that justice will simply arrive, so sit back and wait for the happy outcome! As he said: ‘Social progress never rolls in on the wheels of inevitability. It comes through the tireless efforts and persistent work of dedicated individuals.’
“Ar ei symlaf, rwy’n cymryd rhan gan fy mod wrth fy modd â bywyd: pobl a phopeth ar y blaned sy’n gwneud y byd yn werth ymladd drosto. Mae hanes yn dweud wrthym fod yn rhaid i ni dderbyn fel ymgyrchwyr y bydd rhai pobl yn ein casáu ni, mae ceisio codi ymwybyddiaeth yn y modd yma yn gwneud rhai pobl yn grac iawn. Ond hyd yn oed pan fyddant yn anghytuno, mae sgwrs yn parhau. Efallai y byddan nhw’n dechrau teimlo rhywfaint o’r ofn hwnnw?”’ – Jacob
“Mae llawer o bobl yn esgus nad yw’r argyfwng hinsawdd yn digwydd, a bydd popeth yn iawn. Rwy’n gwybod y gall fy nghyfranogiad fy hun wneud i lawer o ffrindiau a theulu deimlo’n anghyfforddus – bron fel pe bawn i’n ymgorfforiad o’r holl bryderon hynny! Dydy rhai ffrindiau wir ddim eisiau gwybod. ‘Mae’n fraint bod yn rhan o hyn, ond gall hefyd bod yn faich – gwneud y gwaith bob dydd, boed hynny o flaen fy meddwl ai peidio, rwy’n ei wneud oherwydd bydd cannoedd o filiynau o bobl yn dioddef yn y dyfodol. Gall fod yn anodd bod o gwmpas pobl sydd ddim yn deall hynny –ac sydd ddim eisiau gorfod meddwl amdano.”- Olive
Ymunwch â Jonathon yng Nghynhadledd Flynyddol CyDA yr haf hwn, o 15 i 17 Awst, i archwilio’r pwnc yn fanylach a dod â’ch syniadau a’ch meddyliau eich hun fel aelod o CyDA.
